Explorando as bases pedagógicas da gamificação como abordagem metodológica no ensino superior
DOI:
https://doi.org/10.18800/educacion.202402.E001Palavras-chave:
Gamificação, Teorias de aprendizagem, Teorias motivacionais, Ensino superiorResumo
A gamificação envolve o uso de mecânicas, dinâmicas e componentes de jogos em contextos não relacionados a jogos. Sua utilização no ensino superior tem aumentado, e apesar do crescimento na literatura científica que a estuda, há poucos estudos que analisam suas bases pedagógicas. Este artigo explora as definições conceituais da gamificação, assim como as teorias e motivações de aprendizagem que a sustentam como abordagem metodológica no contexto do ensino superior. Para isso, foram formuladas quatro questões de pesquisa. A primeira busca abordar as abordagens conceituais que surgiram sobre a gamificação, a segunda analisa como a gamificação tem sido utilizada na educação, a terceira revisa as teorias educacionais em que se baseia, e a última analisa os benefícios que a gamificação traz para a aprendizagem. Conclui-se que a gamificação se fundamenta no construtivismo e no conectivismo, assim como nas teorias da autodeterminação e do fluxo. Além disso, seus efeitos na motivação e na aprendizagem são positivos.
Downloads
Referências
Alejaldre Biel, L., & García Jiménez, A. M. (2015). Gamificar: el uso de los elementos del juego en la enseñanza de español. III Jornadas de Formación de Profesores de ELE, 73-83.
Arruzza, E., & Chau, M. (2021). A scoping review of randomised controlled trials to assess the value of gamification in the higher education of health science students. Journal of Medical Imaging and Radiation Sciences, 52(1), 137-146. https://doi.org/10.1016/j.jmir.2020.10.003
Barata, G., Gama, S., Jorge, J., & Goncalves, D. (2013). Engaging Engineering Students with Gamification. 2013 5th International Conference on Games and Virtual Worlds for Serious Applications (VS-GAMES), 1-8.
https://doi.org/10.1109/VS-GAMES.2013.6624228
Barreal Pernas, J., & Segura Maroto, M. (2022). La gamificación como herramienta motivacional para la mejora del rendimiento de los estudiantes de ciencias sociales en las asignaturas cuantitativas. En L. Velasco Martínez & J. Prada Rodríguez (Coords.), Estrategias de ludificación aplicadas a la enseñanza de la historia (pp. 45-60). Graó.
Barruso Castillo, B., & Mingorance Arnáiz, A. C. (2020). Una reforma integral de la metodología docente para formar en la práctica fiscal a alumnos de ADE. E-Pública. Revista Electrónica sobre la Enseñanza de la Economía Pública, 28, 1-28.
Bartolomé, Antonio. (2011). Conectivismo: aprender en línea y en línea. En Marcelo Brito Carneiro Leão (Ed.), Tecnologías en Educación (pp. 71-86). UFRPE.
Bíró, G. I. (2014). Didactics 2.0: A Pedagogical Analysis of Gamification Theory from a Comparative Perspective with a Special View to the Components of Learning. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 141, 148-151. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.05.027
Borrás Gené, O. (2015). Fundamentos de la gamificación. Universidad Politécnica de Madrid.
Botella Nicolás, A. M., & Ramos Ramos, P. (2019). La teoría de la autodeterminación: un marco motivacional para el aprendizaje basado en proyectos. Contextos Educativos. Revista de Educación, 24, 253-269. https://doi.org/10.18172/con.3576
Bouza Fernández, M. S. (2020). Experiencia sobre el uso del Kahoot como herramienta dinamizadora y de mejora en la asignatura de Gestión Empresarial en Ingeniería. En Contextos universitarios transformadores: Boas prácticas no marco dos GID. IV Xornadas de Innovación Docente (pp. 33-42). Universidade da Coruña. Servizo de Publicacións. https://doi.org/10.17979/spudc.9788497497756.033
Burke, B. (2012). Gamification 2020: What is the Future of Gamification?. Gartner. https://www.gartner.com/doc/2226015/Gamification--future-Gamification
Cázares Yeverino, J. A., Hinojosa Rivera, M., & Rodriguez-Morales, G. (2016). Efectividad de las metodologías de aula invertida y gamificación en cursos de ingeniería. Revista Electrónica ANFEI Digital (5). https://www.anfei.mx/revista/index.php/revista/article/view/313
Cebrián Martínez, A., Palomares Ruiz, A., & García Perales, R. (2019). Gamificación del aprendizaje y sus efectos en el rendimiento académico de alumnos universitarios. (Estudio de caso intrasujetos). En E. M. Fernández-Díaz, C. Rodríguez-Hoyos, & A. Calvo Salvador (Eds.), Activismo y Tecnología: hacia una universidad comprometida con la educación crítica y emancipadora (XXVII ed.). Jornadas Universitarias de Tecnología Educativa.
ConCiencia. (2023). Entrevista a Isaac Pérez: Gamificación en las aulas (juego de tronos, la casa de papel). CanalSur. https://www.youtube.com/watch?v=8Eh0DmoJLPY
Defas Ayala, R. V., Fanny Patricia Gavilanes Cahuasqui, Molina Herrera, S. M., Sánchez Buenaño, C. C., & Carabajo Quiñonez, M. de J. (2023). Evaluación formativa por medio de gamificación en el aprendizaje de las ciencias sociales. Ciencia Latina Revista Científica Multidisciplinar, 7(2), 1353-1369. https://doi.org/10.37811/cl_rcm.v7i2.5407
Delgado Rodríguez, M. J., Martínez López, R., & Rodado Ruiz, M. del C. (2019). Diseños de entornos de aprendizaje activo basados en la gamificación: el juego Fiscal Re-Game. E-Pública. Revista Electrónica sobre la Enseñanza de la Economía Pública, 24, 19-36.
Deterding, S., Dixon, D., Khaled, R., & Nacke, L. (2011). From game design elements to gamefulness. Proceedings of the 15th International Academic Mind-Trek Conference: Envisioning Future Media Environments, 9-15. https://doi.org/10.1145/2181037.2181040
Díaz Espitia, G. P., González Santos, D., & Torres, G. L. (2021). Aprendizaje disruptivo del impuesto de renta a través de la gamificación “impuestos y la economía de la mano”. Revista Colombiana de Contabilidad - ASFACOP, 9(17), 93-106. https://doi.org/10.56241/asf.v9n17.199
Díaz-Sainz, G., Pérez, G., Gómez-Coma, L., Ortiz-Martínez, V. M., Domínguez-Ramos, A., Ibañez, R., & Rivero, M. J. (2021). Mobile learning in chemical engineering: An outlook based on case studies. Education for Chemical Engineers, 35, 132-145. https://doi.org/10.1016/j.ece.2021.01.013
Dichev, C., & Dicheva, D. (2017). Gamifying education: what is known, what is believed and what remains uncertain: a critical review. International Journal of Educational Technology in Higher Education, 14(1), 9. https://doi.org/10.1186/s41239-017-0042-5
Domínguez, A., Saenz-de-Navarrete, J., de-Marcos, L., Fernández-Sanz, L., Pagés, C., & Martínez-Herráiz, J.-J. (2013). Gamifying learning experiences: Practical implications and outcomes. Computers & Education, 63, 380-392. https://doi.org/10.1016/j.compedu.2012.12.020
García-Casaus, F., Cara-Muñoz, J. F., Martínez-Sánchez, J. A., & Cara-Muñoz, M. M. (2020). La gamificación en el proceso de enseñanza-aprendizaje: una aproximación teórica. Logía: Educación Física y Deporte, 1(1), 16-24.
García Iruela, M., & Hijón Neira, R. (2017). Análisis para la gamificación de un curso de Formación Profesional. Revista Iberoamericana de Informática Educativa, 26, 46-60.
García Vásquez, D., & Ladino, F. M. (2022). La ludificación de Kapp en la producción escrita en inglés. Horizontes Pedagógicos, 24(1), 21-32. https://doi.org/10.33881/0123-8264.hop.24103
Gaviria, D. (2021). Pedagogía de la Gamificación. Universidad Católica de Pereira.
Kapp, K. M. (2012a). The Gamification of Learning and Instruction. John Wiley & Sons, Inc.
Kapp, K. M. (2012b). Games, Gamification, and the Quest for Learner Engagement. TD Magazine. https://www.td.org/magazines/td-magazine/games-gamification-and-the-quest-for-learner-engagement
Kapp, K. M., Blair, L., & Mesch, R. (2014). The Gamification of Learning and Instructions Fieldbook. Ideas into Practice. Wiley.
Kulkarni, P., Gokhale, P., Satish, Y. M., & Tigadi, B. (2022). An empirical study on the impact of learning theory on gamification-based training programs. Organization Management Journal, 19(5), 170-188. https://doi.org/10.1108/OMJ-04-2021-1232
Lee, J., & Hammer, J. (2011). Gamification in Education: What, How, Why Bother? Academic Exchange Quarterly, 15, 1-5.
Li, C., Dong, Z., Untch, R. H., & Chasteen, M. (2013). Engaging Computer Science Students through Gamification in an Online Social Network Based Collaborative Learning Environment. International Journal of Information and Education Technology, 72-77. https://doi.org/10.7763/IJIET.2013.V3.237
Llorens-Largo, F., Gallego-Durán, F. J., Villagrá-Arnedo, C. J., Compañ-Rosique, P., Satorre-Cuerda, R., & Molina-Carmona, R. (2016). Gamificación del Proceso de Aprendizaje: Lecciones Aprendidas. VAEP-RITA, 4(1), 25-32.
Lozada Ávila, C., & Betancur Gómez, S. (2017). La gamificación en la educación superior: una revisión sistemática. Revista Ingenierías Universidad de Medellín, 16(31), 97-124. https://doi.org/10.22395/rium.v16n31a5
Malmierca, M., & Infante, J. (2023). El aprendizaje aplicado del diseño e implementación de la política económica. E-Pública. Revista Electrónica sobre la Enseñanza de la Economía Pública, 32, 1-22.
Metwally, A. H. S., Nacke, L. E., Chang, M., Wang, Y., & Yousef, A. M. F. (2021). Revealing the hotspots of educational gamification: An umbrella review. International Journal of Educational Research, 109, 101832. https://doi.org/10.1016/j.ijer.2021.101832
Morales, J. B., Sánchez, H., & Rico, M. (2021). Aprendizaje divertido de programación con gamificación. RISTI - Revista Ibérica de Sistemas e Tecnologias de Informação, 41, 17-33. https://doi.org/10.17013/risti.41.17-33
Moral-Sánchez, S. N., Sánchez-Compaña, M., & Romero-Albaladejo, I. (2022). Estrategias de ludificación para el desarrollo de la motivación intrínseca en geometría. En T. F. Blanco, C. Núñez-García, M. C. Cañadas y J. A. González-Calero (Eds.), Investigación en Educación Matemática XXV (p. 619). Seiem.
Navarro Mateos, C., & Pérez López, I. J. (2024). Gamificación: de la curiosidad al aprendizaje a través de la emoción en el máster de profesorado. Revista Electrónica Interuniversitaria de Formación del Profesorado, 27(1), 151-166. https://doi.org/10.6018/reifop.591631
Navarro Mateos, C., Pérez López, I. J., & Marzo, P. F. (2021). La gamificación en el ámbito educativo español: revisión sistemática (Gamification in the Spanish educational field: a systematic review). Retos, 42, 507-516. https://doi.org/10.47197/retos.v42i0.87384
Olmedo Torre, N., & Farrerons Vidal, O. (2017). Modelos Constructivistas de Aprendizaje en Programas de Formación. OmniaScience. https://doi.org/10.3926/oms.367
Ortells, M., & Bayona, D. (2019). Economía en juego. Libro de Actas IN-RED 2019: V Congreso de Innovación Educativa y Docencia en Red. https://doi.org/10.4995/INRED2019.2019.10429
Ortiz-Colón, A.-M., Jordán, J., y Agredal, M. (2018). Gamificación en educación: una panorámica sobre el estado de la cuestión. Educação e Pesquisa, 44(0), e173773 https://doi.org/10.1590/s1678-4634201844173773
Ortiz Granja, D. (2015). El constructivismo como teoría y método de enseñanza. Sophía, 1(19), 93. https://doi.org/10.17163/soph.n19.2015.04
Parra-González, M. E., & Segura-Robles, A. (2019). Producción científica sobre gamificación en educación: un análisis cienciométrico. Revista de Educación, 386, 113-131.
Pegalajar Palomino, M. del C. (2021). Implicaciones de la gamificación en Educación Superior: una revisión sistemática sobre la percepción del estudiante. Revista de Investigación Educativa, 39(1), 169-188. https://doi.org/10.6018/rie.419481
Perdomo Vargas, I. R., & Rojas Silva, J. A. (2019). La ludificación como herramienta pedagógica: algunas reflexiones desde la psicología. Revista de Estudios y Experiencias en Educación, 18(36), 161-175. https://doi.org/10.21703/rexe.20191836perdomo9
Pérez López, I. J. (2020). De las 7 Bolas de Dragón a los 7 reinos de Poniente: viajando por la ficción para transformar la realidad (Primera). CopiDeporte- Servicio de Reprografia S.L.
Pérez-López, I. J., & Navarro-Mateos, C. (2022). Gamificación: lo que es no es siempre lo que ves. Sinéctica, 59, e1414. https://doi.org/10.31391/S2007-7033(2022)0059-002
Pérez López, I. J., Navarro-Mateos, C., & Mora-González, J. (2023). El impacto de un doble breakout digital en un proyecto de gamificación (Impact of a double digital breakout in the context of a gamification project). Retos, 50, 761-768. https://doi.org/10.47197/retos.v50.99960
Poma-Japón, D. X., García-Herrera, D. G., & Álvarez-Lozano, M. I. (2022). Gamificación como estrategia de evaluación formativa en estudiantes de la carrera de software. Revista Arbitrada Interdisciplinaria Koinonía, 7(2), 249. https://doi.org/10.35381/r.k.v7i2.1915
Qiao, S., Chu, S. K. W., Shen, X., & Yeung, S. S. (2022). The impact of an online gamified approach embedded with self‐regulated learning support on students’ reading performance and intrinsic motivation: A randomized controlled trial. Journal of Computer Assisted Learning, 38(5), 1379-1393. https://doi.org/10.1111/jcal.12684
Ramos Huenteo, V., & Muñoz, R. (2019). Gamificación como estrategia de aprendizaje en educación superior [Tesis de maestría, Universidad de Otavalo]. Repositorio institucional de la Universidad de Otavalo https://repositorio.uotavalo.edu.ec/bitstream/52000/753/1/PP-EDU2-2022-050.pdf
Real-Pérez, M., Sánchez-Oliva, D., & Moledo, C. P. (2021). Proyecto África “La Leyenda de Faro”: Efectos de una metodología basada en la gamificación sobre la motivación situacional respecto al contenido de expresión corpo-ral en Educación Secundaria (África Project “La Leyenda de Faro”: Effects of a methodology). Retos, 42, 567-574. https://doi.org/10.47197/retos.v42i0.86124
Rodríguez, F., & Campión, R. (2015). Gamificación: Cómo motivar a tu alumnado y mejorar el clima en el aula. Grupo Océano.
Salamanca Magaña, E., Manrique Arribas, J. C., Manso Lorenzo, V., Ramos Be-nito, M. Á., & Fraile García, J. (2020). La gamificación como herramienta motivacional para fomentar una actividad física saludable: ejemplificación de una propuesta en educación física. Revista Digital de Educación Física, 11(64), 30-45.
Seaborn, K., & Fels, D. I. (2015). Gamification in theory and action: A survey. International Journal of Human-Computer Studies, 74, 14-31. https://doi.org/10.1016/j.ijhcs.2014.09.006
Shamsuddin, S. N. W., Selman, M. F., Ismail, I., Amin, M. M., & Rawi, N. A. (2018). A Conceptual Framework for Gamified Learning Management System for LINUS Students. Indonesian Journal of Electrical Engineering and Computer Science, 12(3), 1380. https://doi.org/10.11591/ijeecs.v12.i3.pp1380-1385
Siemens, G. (2005). Conectivismo: Una teoría de aprendizaje para la era digital. Instructional Technology & Distance Learning, 2(1), 1-10.
Stover, J. B., Bruno, F. E., Uriel, F. E., & Fernández Liporace, M. (2017). Teoría de la Autodeterminación: una revisión teórica. Perspectivas en Psicología, 14(2), 105-115.
Terán Bustamante, A., & Mendieta Jiménez, B. (2019). Modelo de transferencia de conocimiento a través de la gamificación: Un gcMooc. Actualidades Investigativas en Educación, 19(2), 1-21. https://doi.org/10.15517/aie.v19i2.36997
Vélez-Osorio, I. M. (2016). La gamificación en el aprendizaje de los estudiantes universitarios. Rastros Rostros, 18(33). https://doi.org/10.16925/ra.v18i33.1683
Vides, J. C., & Álvarez-Díaz, K. (2023). Una experiencia de aprendizaje basada en el juego para la educación superior: El Escape room para la Economía pública. E-Pública. Revista Electrónica sobre la Enseñanza de la Economía Pública, 32, 40-58.
Vivas Urías, M. D. (2017). Gamificación aplicada a la docencia online de Cimientos en Estructuras de Edificación [Programa de doctorado en técnicas avanzadas en la construcción]. Universidad Europea.
Werbach, K., & Hunter, D. (2012). For the Win: How Game Thinking Can Revolutionize your Business [Para ganar: cómo el pensamiento creativo puede revolucionar su negocio]. Wharton School Press.
Zabalza Beraza, M. A. (2011). Metodología docente. REDU. Revista de Docencia Universitaria, 9(3), 75. https://doi.org/10.4995/redu.2011.6150
Zichermann, G., & Cunningham, C. (2011). Gamification by Desing (M. Treseler, Ed.; 1a ed.). O’Reilly.
Downloads
Publicado
Como Citar
Edição
Seção
Licença

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution 4.0 International License.



